Bakı buxtasının cənub-qərb hissəsində, sahildən 250 metr məsafədə, kiçik bir adada, orta əsr tikilisinin qalıqları var. Bayıl yaşayış sahəsinin yaxınlığındakı adada yerləşən bu abidəni həmin yerin adına uyğun olaraq “Bayıl qəsri” yaxud “Səbayıl” (fars dilindən “Bayıl daşları”) adlandırmışlar.
1939-1969-cü illərin arxeoloji tədqiqatları nəticəsində, suyun altından 700-ə yaxın kitabə çıxarılmışdır. Bu kitabələrdən qalanın inşaat tarixini - hicri 632-ci il (1232-1235-ci illər), və memar Zeynəddin bin Əbu Rəşid Şirvaninin adını təyin etmək mümkündür. Qız qalasından gedən yeraltı yollardan biri bu qalaya çıxırdı. Alimlərin fikrincə, qala 1306–cı ildə baş verən güclü zəlzələ nəticəsində dağılmış və suyun altında qalmışdır.
XVII əsrdə, Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsi səbəbindən, qalanın qalıqları su səviyyəsindən yuxarı idi və onun forması haqqında təsəvvür yaradırdı. Qəsrin uzunluğu 200 metrə yaxın, eni isə 34 metr idi. Abidənin 15 qülləsi var idi.
Sualtı quruluşun ilk yazılı təsvirini 1723-cü ildə Bakı buxtasını ziyarət edən rus dənizçisi İvan Soimonov verir. Onun sözlərinə görə, bu tikili qədim zamanlarda karvansaray idi. Lakin başqa versiyalar da mövcuddur. Bəziləri, qalanın keçmişdə liman kimi fəaliyyət göstərdiyini iddia edir. Bəziləri isə, divarların qalınlığını 1,4-1,75 metr və çox sayda qüllənin olmasını nəzərə alaraq, bu binanı müdafiə qalalarının sırasına aid edirlər.
Burada suyun altından çıxarılmış kitabələrin xüsusiyyəti ondadır ki, onların müsəlman abidəsi olduğuna baxmayaraq, üzərində insanların və heyvanların şəkilləri təsvir olunub. Bayıl qəsrinin daş kitabələrində tədqiqatçılar 15 Şirvanşahın adını və 10-dan çox üz təsvirini tapmışdılar. Onların arasında, qəsrin tikintisi zamanı Şirvanşahların hökmdarı olan III Fəribürzün də şəkli var. 1939–cu ildə burada tapılmış mis pulların üzərində Şirvanşah Güştasp Fərruxzadənin də adı yazılmışdır.
Hal-hazırda, kitabələr Azərbaycan Tarix Muzeyində və Şirvanşahlar sarayında saxlanılır. Abidə 2001-ci ildə UNESCO Ehtiyat Siyahısına daxil edilmişdir.
Mənbələr:
